Mustafa Kemal, Çankaya'ya gitmek üzere Meclis'ten ayrılırken, koridorlarda kendisini beklemekte olan Kemalettin Sami ve Halit Paşalara rastladı.

Kendisiyle görüşmek için o zamana değin orada beklediklerini anlayınca, Millî Savunma Bakanı Kâzım Paşa'ya döndü, akşam yemeğine gelsinler dedi.

İsmet Paşa ile Kâzım Paşa'ya ve Fethi Bey'e de Çankaya'ya kendisiyle birlikte gelmelerini söyledi.

Çankaya'ya varınca, orada kendisini görmek üzere gelmiş olan Rize milletvekili Fuat, Afyonkarahisar milletvekili Ruşen Eşref Beylere rastladı. Onları da yemeğe alıkoydu.

Yemek yenirken "Yarın Cumhuriyet ilan edeceğiz!" dedi.

"Kendi anlatımına göre", orada bulunan arkadaşları hemen düşüncesini benimsediler.

Yemeği bıraktılar. 

Mustafa Kemal, o dakikadan başlayarak, izlenecek yöntem için kısa bir program düzenledi ve arkadaşlarını görevlendirdi.

"O gün" tam 96 yıl önce bugün idi.

Cumhuriyetin ilanından bir gün öncesi, 28 Ekim 1923 gecesi!

"Anadolu'da bağımsız cumhuriyet kurulacak"

Cumhuriyet'in resmen ilan edilmesinden önce, işgalci güçler Mustafa Kemal'in düşüncelerini sezmişlerdi.

Daha işgalin ilk yılında, 1919'da, Yunan ve Fransız basınında "Kemal, Cumhuriyet ilân edecek" haberleri çıkıyordu.

Eylül 1919'da İngilizler de aynı raporları ülkelerine geçmeye başlamışlardı.

Örneğin, İstanbul'daki İngiliz Yüksek Komiseri Amiral "de Robek", Londra'ya gönderdiği raporlarda, "Elde mevcut bütün raporlara göre, harekât, Anadolu'da bağımsız bir cumhuriyet yönünde gelişmektedir" diyordu.

"Türk milletinin tabiat ve şiarına en uygun…"

"Ankara, Cumhuriyetin yıldönümü bayramı içinde mutluluk ve sevinçle çalkala­nırken, muhabirimiz bu mesut günün yıldönümünde Reisicumhur Hazretleri'nin inti­ba, his ve fikirlerini öğrenmek istemiş ve Büyük Millet Meclisi'nin Riyaseticumhur Salonu'nda kabule mazhar olmuştur" diye yazıyordu dönemin VAKİT Gazetesi.

(O zamanki Vakit böyle bir gazeteydi.)

Yazının girişi şöyle devam ediyordu:

"Reisicumhur Hazretleri, muhabirin muhte­lif sorularına karşılık cevaplarını Vakit'e lütuf buyurmuşlardır. Telgrafla aldığımız bu mülakata aynen yer veriyoruz."

"CUMHURBAŞKANI" Mustafa Kemal, kurduğu Cumhuriyetin birinci yıldönümünü değerlendiriyordu (29 Ekim 1924).

"Türk milletinin tabiat ve şiarına en uygun olan idare cumhuriyet idaresidir."

"Bir se­nelik hayat, bu hakikati bütün açıklığıyla ispat etmiştir."

"Mazinin müesseseleri, başından nihayete kadar milletin başında yumruk tutan bir sürü müstebitler kadrosundan başka bir şey değildir."

"Cumhuriyet'in ilk senesi beklediğimiz feyzi tamamen vermiş midir?

Memleket o kadar harap, millet o kadar yıpranmış bir hale getirilmiştir ki, uzun bir mazinin açtı­ğı bu gedikleri bir sene kadar kısa bir zamanda Cumhuriyet idaresinin dahi tamamen kapatabilmesine elbette imkân olamazdı."

"Fakat Cumhuriyet'in feyizleri bütün mem­leketin ufuklarında her kalbe kuvvetli ümitler verebilecek kadar nurludur."

100. yıla daha büyük başarılarla, demokrasiyle girmek umuduyla, 96. yılımız kutlu olsun.

Hulki Cevizoğlu/Yeniçağ